AKIRA KUROSAWA (23.mart 1910.Tokio- 6.septembar 1998.Tokio)

 

AKIRA KUROSAWA

(23.mart 1910.Tokio- 6.septembar 1998.Tokio)

Akira Kurosawa, japanski filmski reditelj, scenarista i producent, bio je jedan od najkreativnijih i najoriginalnijih autora japanske i svetske kinematografije. Zahvaljujući svojoj složenoj autorskoj ličnosti i nadmoći kojom je vladao dramskim strukturama svojih filmskih remek-dela, na zapadu su ga zvali Šekspirom savremenog filma, dok je u rodnom Japanu dobio autoritativni nadimak Imperator.

Bio je oženjen sa Yoko Yaguči, sa kojom je imao sina Hisaoa i kći Kazuko. Dobitnik je niza najbitnijih nagrada i odlikovanja: od Zlatnog lava 1951. za film Rašomon, zatim Zlatnog lava za životno delo na venecijanskom filmskom festivalu1982. Legije časti 1984. i Oskara za životno delo 1990.godine. Ostavio je nemerljiv uticaj na svetsku kinematografiju, postao kultni reditelj Japana i nastavio da inspiriše mnoge filmske autore. Film Sedam samuraja doživeo je rimejk u mnogim filmskim žanrovima, uključujući vestern, SF i kineske borilačke veštine. Legendarna je vestern verzija, pod nazivom Sedam veličanstvenih iz 1960. godine.

Rođen je u dobrostojećoj porodici Isamua i Kire Kurosawe, kao najmlađe od osmoro dece. Poticao je iz loze bivših samuraja. Odrastao je i školovao se pod snažnim uticajem brata Heiga i oca, direktora srednje škole, razvijajući brojne talente kojim će ga vremenom učiniti veoma kreativnom i moćnom autorskom ličnošću, jednom od plodnijih u svetu filma. Pored toga, njegove odrastanje obeležiće niz porodičnih tragedija, između ostalih samoubistvo brata Heiga, ostavivši ga sa 23 godine kao jedinog preživelog sina od njih četvorice.

Godine 1936. upisuje šegrtski program za reditelje, postavši na taj način pomoćnik Kajiroa Yamamota. U toj, ranoj fazi razvoja, snima nekolicinu filmova propagandnog sadržaja pod budnim okom japanske ratne vlade. Njegov prvi poratni film No Regrets for Our Youth bio je kritika starog japanskog režima. Snima još nekoliko filmova na temu savremenog Japana, od kojih su najpoznatiji Pijani anđeo i Ulični pas. Proboj na međunarodnu scenu doneće mu uspeh kultnog filma Rašomon, s kojim osvaja prvog Zlatnog lava na festivalu filma u Veneciji.

Stvorio je jedinstvenu snimateljsku tehniku, koju je razvio do pedesetih godina i filma Rašomon. Koristio je daljinska sočiva kojima je izdužavao kadar. Upotrebom većeg broja kamera snimao je akcione scene iz više uglova dajući im na taj način višeznačnost, dublji smisao i različite mogućnosti tumačenja. Još jedan Kurosavin zaštitni znak bio je korišćenje vremenskih elemenata kako bi dočarao događaj i pojačao emociju, kao na primer: jaka kiša u uvodnoj sceni Rašomona, magla u Krvavom prestolu ili hladni vetar u Telesnoj straži. Bio je perfekcionista duboko posvećen željenim vizuelnim efektima, filmskoj lirici, emociji i atmosferi. U filmu Rašomon je obojio vodu crnim kaligrafskim mastilom kako bi postigao efekat snažne kiše. U filmu Haos celi set dvorca je sagrađen na obroncima planine Fudži samo kako bi bio spaljen do temelja u poslednjoj sceni filma. Poznate su i priče kako je zahtevao da se tok reke okrene u suprotnom smeru kako bi se postigli bolji vizuelni efekti, kao i recimo da se ukloni krov kuće jer je smatrao kako bi prisutnost krova bila neatraktivna u kratkoj sekvenci snimanja iz voza.

Njegov se perfekcionizam ogledao i u pristupu kostimografiji. Često je glumcima davao njihove kostime nedeljama pre snimanja i zahtevao od njih da ih nose svakodnevno, da se, kako je govorio, povežu sa njima. Što se filmske muzike tiče, verovao je da gotova muzika za film nije dobra. Nakon što bi je odabrao kao muzički komad koji prati određene scene, uradio bi njeno reduciranje i prilagođavanje vlastitoj viziji. U svojim epskim ostvarenjima adaptirao je neke od književnih klasika: Šekspirovog Kralja Lira u filmu Haos i Magbeta u Krvavom prestolu, Idiota od Dostojevskog, a potom i Tolstoja i Maksima Gorkog. Što se saradnika tiče, tokom svoje najkreativnije faze od kraja četrdesetih do sredine šezdesetih, Kurosava je uglavnom voleo da radi sa proverenom ekipom. Furnio Hayasaka je napisao muziku za sedam njegovih filmova, mnoge od scenarija je zajednički uradio sa Hideom Ogunijem, Yoširo Muraki je bio njegov scenograf, a Asakazi Nakai snimatelj na 11 filmova. Voleo je takođe raditi sa istom grupom glumaca, poebno sa Takašijem Šimurom, Tatsujem Nakadaijem i Toširom Mifunom. Saradnju sa Mifunom započeo je s filmom Pijani anđeo(1948), a završio s Riđobradim(1965). Ta saradnja postala je jednom od najslavnijih u istoriji filma.

 

Tokom pet decenija stvaralaštva i tridesetak snimljenih filmova Kurosava je kreirao barem deset filmova koji zaslužuju epitet remek-delo: Pijani anđeo, Rašomon, Živeti, Sedam samuraja, Krvavi presto, Skrivena tvrđava, Telesna straža, Riđobradi, Kagemuša i Haos.

Njegova bogata i uzbudljiva stvaralačka karijera uslovno se može podeliti u tri faze:

1.      ranu fazu, od 1943. do Rašomona 1950.

2.      srednju fazu, od Rašomona do Riđobradog 1965.

3.      poznu fazu, od Riđobradog do Madadaya 1993.

Već u ranoj fazi do izražaja dolazi njegova kreativna, frenetična energija i izbrušeni umetnički stil. Tokom rata je uradio niz solidnih, kompromisnim sižeom obojenih filmova, da bi potom, nakon rata progovorio otvoreno kritički i angažovano, dosežući vrhunac te faze filmom Pijani anđeo.

Pijani anđeo (1948) sugestivno odslikava duh posleratnog Japana u psihozi neizvesnosti, straha i nade. Suprotstavljajući dva snažna lika, doktora i gangstera, Kurosava majstorski razvija temu prijateljstva koje nastaje iz krhotina okrutne stvarnosti.

 

Osim što je ključni Kurosavin film, Rašomon (1950) je nakon nagrade u Veneciji i Oskara širom otvorio vrata interesovanja zapada za japanski film. Dve pripovetke japanskog pisca Rinosuke Akutagave poslužile su za ispredanje magične sage o pet različitih viđenja jednog događaja, surovog ubistva smeštenog u dubinu daleke prošlosti Japana, sa direktnim aluzijama na savremeni Japan. Svojim umetničkim nervom i misaonom dijalektikom film fascinira publiku sa svih meridijana i daje povod za neprestano nova tumačenja slojeva prebogate unutrašnje strukture. Jednostavnim, rafiniranim i pročišćenim filmskim jezikom Kurosava naprosto pleni. Bila je to neodoljiva magija umetničkog dodira koji nikog ne ostavlja ravnodušnim. Vanvremenski unikat, top ten svih vremena.

U srednjovekovnom Japanu, u vreme nemira i gladi, trojica muškaraca počinju voditi zanimljiv razgovor. Ispred gradskih vrata Kyota sede drvoseča, budistički sveštenik i putnik koji su se sklonili od kiše. U međuvremenu, raspravljaju o nedavno odigranom gnusnom činu. Poznati odmetnik napao je samuraja i njegovu suprugu, pri čemu je nju silovao, a njega ubio, pritom mu otuđivši mač. Tri dana ranije jedan od njih, po zanimanju drvoseča, nedaleko od grada Kyota na putu u šumu gde skuplja drva pronašao je leš ubijenog muškarca. O tome je i svedočio na sudu, a svojim sagovornicima prepričava sudska svedočenja i ostalih osoba umešanih u čitav događaj. Prvi je svedočio zloglasni lopov Tajomaru, čovek osumnjičen da je ubio i pokrao žrtvu, muškarca Takehira, a u svom svedočenju Tajomaru je utvrdio da nije hteo počiniti ubistvo, nego silovati žrtvinu suprugu Masako. Prema njegovim rečima, žena je nakon silovanja zbog gubitka časti zatražila da umre ili Tajomaru ili njezin suprug, pa je Tajomaru u navodno časnom dvoboju ubio Takehira. Kad je ubrzo svoje svedočanstvo počela iznositi Masako, njezin je opis događaja bio sasvim drugačiji, baš kao što su drugačija bila i svedočenja preostale dvojice učesnika procesa. Na samom kraju će upitna postati i drvosečina priča, jer i on kao i ostali događaje opisuje u za sebe najpovoljnijem svetlu.

Ljudska bića nisu sposobna biti potpuno iskrena o njima samima. Ne mogu govoriti o sebi, bez da doteraju i ušminkaju vlastitu percepciju.

 

Godine 1951. na festivalu u Veneciji ovenčana Zlatnim lavom i Nagradom italijanskih filmskih kritičara, godinu kasnije ovenčana Počasnom nagradom Američke filmske akademije te 1953. nominovana za Oscara za najbolju scenografiju i za nagradu BAFTA u kategoriji najboljeg filma, antologijska drama s elementima trilera koscenariste i reditelja Akire Kurosawe – Rašomon, temeljena je na kratkim pričama Rašomoni U šumarku japanskog pisca Ryunosukea Akutagawe. Akutagawu se smatra ocem japanske kratke priče, najznačajnija japanska književna nagrada nazvana je prema njemu, a Kurosawa i njegov čest koscenarista Shinobu Hashimoto (Živeti, Sedam samuraja, Krvavi presto) iz priče Rašomon preuzeli su ambijent, dok su likove i dešavanja preuzeli iz priče U šumarku. U filmu koji je zapadnu publiku ključno zainteresovao za japansku kinematografiju te u japanskom filmu obnovio žanr jidai-geki, odnosno tradicionalnu japansku istorijsku dramu, i danas kao i u vreme premijere imponuje izvornošću dramske i narativne konstrukcije s fokusom na izuzetno delotvorne retrospekcije, čime asocira na Građanina Kanea slavnog Orsona Walesa. Temu filma dovodeći u savršenu ravnotežu sa stilskom promišljenošću i zaokruženošću celine, pri čemu se dominantno oslanja na brojne vožnje kamere, neobične montažne rezove te istodobno poetičan i okrutan prikaz prirode, Kurosawa izuzetno spretnom i sugestivnom režijom i likovima i gledaocima izmiče bilo kakav konkretniji orijentir u zbivanjima, stvarajući u svakom segmentu impresivan esej o nemogućnosti spoznavanja istine. Zahvaljujući tome, pridev rašomonski je do danas ostao sinonim za situacije u kojima je teško utvrditi objektivnu istinu. Sjajna glumačka ekipa u sastavu: Toshiro Mifune, Machiko Kyo, Masayuki Mori, Takashi Shimura samo upotpunjuje savršenu sliku ovog antologijskog ostvarenja sedme umetnosti.Rašomon je danas puno više od običnog filma. Kurosawino prvo međunarodno priznato ostvarenje svoj je trag ostavilo ne samo u kinematografiji već i književnosti, psihologiji, filozofiji. Njegovo se značenje i danas učestalo interpretira, o njemu se pišu eseji i disertacije, ne prestaje intrigirati naučnike, analitičare i intelektualce diljem sveta.

Rashomon je odraz života, a život ne poseduje uvek jasna značenja.

 

Akira Kurosava stvorio je vremenom jedinstvenu snimateljsku tehniku, koju je razvio do pedesetih godina i filma Rašomon. Koristio je daljinska sočiva kojima je izdužavao kadar. Upotrebom većeg broja kamera snimao je akcione scene iz više uglova dajući im na taj način višeznačnost, dublji smisao i različite mogućnosti tumačenja. Još jedan Kurosavin zaštitni znak bio je korišćenje vremenskih elemenata kako bi dočarao događaj i pojačao emociju, kao na primer: jaka kiša u uvodnoj sceni Rašomona, magla u Krvavom prestolu ili hladni vetar u Telesnoj straži. Bio je perfekcionista duboko posvećen željenim vizuelnim efektima, filmskoj lirici, emociji i atmosferi. U filmu Rašomon je obojio vodu crnim kaligrafskim mastilom kako bi postigao efekat snažne kiše. U filmu Haos celi set dvorca je sagrađen na obroncima planine Fudži samo kako bi bio spaljen do temelja u poslednjoj sceni filma. Poznate su i priče kako je zahtevao da se tok reke okrene u suprotnom smeru kako bi se postigli bolji vizuelni efekti, kao i recimo da se ukloni krov kuće jer je smatrao kako bi prisutnost krova bila neatraktivna u kratkoj sekvenci snimanja iz voza.Njegov se perfekcionizam ogledao i u pristupu kostimografiji. Često je glumcima davao njihove kostime nedeljama pre snimanja i zahtevao od njih da ih nose svakodnevno, da se, kako je govorio, povežu sa njima. Što se filmske muzike tiče, verovao je da gotova muzika za film nije dobra. Nakon što bi je odabrao kao muzički komad koji prati određene scene, uradio bi njeno reduciranje i prilagođavanje vlastitoj viziji. U svojim epskim ostvarenjima adaptirao je neke od književnih klasika: Šekspirovog Kralja Lira u filmu Haos i Magbeta u Krvavom prestolu, Idiota od Dostojevskog, a potom i Tolstoja i Maksima Gorkog. Što se saradnika tiče, tokom svoje najkreativnije faze od kraja četrdesetih do sredine šezdesetih, Kurosava je uglavnom voleo da radi sa proverenom ekipom. Furnio Hayasaka je napisao muziku za sedam njegovih filmova, mnoge od scenarija je zajednički uradio sa Hideom Ogunijem, Yoširo Muraki je bio njegov scenograf, a Asakazi Nakai snimatelj na 11 filmova. Voleo je takođe raditi sa istom grupom glumaca, poebno sa Takašijem Šimurom, Tatsujem Nakadaijem i Toširom Mifunom. Saradnju sa Mifunom započeo je s filmom Pijani anđeo(1948), a završio s Riđobradim(1965). Ta saradnja postala je jednom od najslavnijih u istoriji filma.Kurosava je bio pobornik ideje filma kao potpunog autorskog rada i zbog toga je sudelovao u svim stadijumima snimanja filma. Počeo je s pisanjem scenarija, zatim knjige snimanja, režirao je film, ali se ujedno bavio i snimanjem, rasvetom i kadriranjem, a na kraju je to sve samostalno montirao. Bio je čovek neverovatne energije te je znao nakon celodnevnih snimanja otići u laboratoriju, razviti film i raditi prve grube rezove na snimljenim sekvencama.

Ono po čemu će Rašomon ostati upamćen je briljantan vizuelni stil koji se u ono vreme činio nestvarnim i revolucionarnim. Čovek koji je zaslužan za to je Kazuo Miyagawa, koji je brojnim idejama što se tehničkih elemenata tiče ostao zapamćen kao začetnik tog uticajnog, prirodnog pristupa materijalu. Jedna od ideja je bila inovativna upotreba sekvence koja se sastoji samo od gro plana triju protagonista kako bi se naglasila povezanost među njima. Kako im je prirodno svetlo stvaralo probleme tokom snimanja scena rešenje su pronašli upotrebom ogledala koje je reflektovalo snažnu sunčevu svetlost, a da pritom nije predstavljalo smetnju kamerama. Ta je svetlost korištena i u simboličkom smislu. Kada je kroz naraciju određeni lik opisivao situaciju, ostali su likovi bili osvetljeni ili zatamnjeni, zavisno o njihovoj poziciji unutar svedočenja.Treba još dodati da ono što film Rašomon čini klasikom nije samo njegova tehnička besprekornost; ono što će gledaoca dirnuti i sedam decenija nakon nastanka filma, duboko je humana poruka o toleranciji i slozi te Kurosavina potpuna vera u dobrotu čoveka, uprkos svim nedaćama s kojima se susreće. Film sadrži izrazito jaku moralno-filozofsku poruku kako treba zazirati od svake forme osuđivanja jer ljudska je percepcija varljiva, a istina je uvek korak dalje od čovekova znanja.

 

Sledi ga Idiot (1951), koji smešta junake istoimenog klasika Dostojevskog u snežni pejzaž Hokaida, najsevernijeg japanskog ostrva, da bi ih približo ruskom ambijentu i sublimirao duh velikog pisca. Film Živeti (1952), rađen prema originalnom scenariju, snažno odražava osećaj ljudske tragike. Sudbina na smrt obolelog činovnika, koji skori kraj života osmišljava humanom akcijom, povod je za vivisekciju civilizacijskog morala i poziciju pojedinca u korumpiranom društvu.

Sedam samuraja (1954) novo je remek-delo, mada u sasvim drugačijem ruhu od prethodnog: dok je Živeti sav u asketizmu forme i naznakama, ovaj je u raskoši bajkovite sage i bogatstvu sinematske forme, koja se rascvetava u scenama obračuna samuraja i razbojnika na kiši i u blatu. Epski okvir drame u kojoj siromašne seljake štiti grupa samuraja, predložak je na kojem Kurosava gradi apoteozu akcionom filmu. Krvavi presto (1957) prenosi siže Šekspirovog Magbeta u milje srednjovekovnog Japana uz briljantnu stilizaciju, dok Skrivena tvrđava (1968) kroz sagu o princezi, koja uz pomoć hrabrog generala prenosi skriveno blago preko neprijateljske teritorije, demonstrira autorovu oštroumnost kroz niz tragikomičnih efekata i inovacija u stilizovanju prizora.

Film Riđobradi (1965) poslednji je u nizu najplodnije Kurosavine faze, gigantski film-roman, harmonično sklopljene mozaične strukture i suptilnog majstorstva. Priča je smeštena u ambijent bolnice koju vodi tiranin meka srca. Kroz njegov odnos prema mladom lekaru-stažisti i pacijentima, odslikava se čitav univerzum ljudske tragike ozračen aurom nade i humanizacije.

Nakon faze dostojne opšteg divljenja i strahopoštovanja, usledila je treća, ništa manje kreativna i po dometima značajna faza.

Kurosava se udružuje sa kolegama Kinošitom, Kobajašijem i Ičikavom u nezavisnu produkciju Četiri konjanika i realizuje u 28 dana snimanja film Dodeskaden (1970), priču o marginalnim sudbinama stanovnika bednog prigradskog naselja, koji po svaku cenu nastoje da sačuvaju bar nešto od svog dostojanstva. Visoko artistički ocenjen, film ne postiže potrebni komercijalni efekat da bi obezbedio opstanak novostvorene nezavisne produkcijske grupe. Nakon ovog neuspeha Kurosava zapada u duboku depresiju, produbljenu sumnjom u teško obolenje. Usledio je njegov neuspeo pokušaj samoubistva, povratak duhu zle kobi koji ga je kroz život pratio još od vremena samoubistva njegovog brata Heiga. Nakon uspešnog oporavka posvećuje se realizaciji ekranizacije putopisa Vladimira Arsenjeva, istraživača sibirskih tajgi. Na taj način nastaje film Dersu Uzala (1975), dirljiva priča o prijateljstvu sa usamljenim sibirskim lovcem, izatkana kroz vizuelnu poemu posvećenu veličanstvenim prostranstvima netaknute prirode.

Kagemuša (Senka ratnika) (1980) predstavlja nostalgiju za starim vremenima. I u okolnostima okrutne tragedije, kakva je pogibija celokupnog moćnog samurajskog klana Takeda, vladali su određeni ritualni moral i dostojanstvo, diktirani samurajskim ponosom i budističkim verovanjem u život posle smrti. Film je osvojio Zlatnu palmu u Kanu, podelivši nagradu sa Bob Fosijevim filmom Sav taj džez.

Sledeći film Haos (1985), Kurosavina je verzija Šekspirovog komada Kralj Lir, smeštena u milje srednjevekovnog Japana. Haos je bio sinteza Kurosavinih umetničkih vrlina oplemenjenih rezignacijskom senom mudrosti poznih godina. On se u ovom filmu pojavljuje više kao kontemplativni posmatrač događaja. U ključnim scenama Kurosava uspeva da dodirne uzvišenost, što se posebno odnosi na sekvencu osvajanja trećeg zamka, u kojoj se Hidatora(Lir) grčevito brani pred naletima sinova-izdajnika.

Tokom devedesetih godina, poslednje decenije života, Kurosava snima još 3 filma, mnogo ličnija u odnosu na prethodnike. Snovi (1990) su bili serija vinjeta temeljenih na vlastitim snovima. Predstavljali su film urađen po scenariju i režiji samog Akira Kurosawe. Sastavljeni su iz 8 delova koji predstavljaju 8 snova autora. Priče (snovi) govore o životnim gubicima, borbi i povratku. Kurosava poput slikara, izvanrednim filmskim jezikom, ekranizuje snoliku priču koja počinje sa dečakom od 5 godina, a završava se čovekom od 103 godine. Film crpi snagu iz teme o čitanju budućnosti na osnovu signala i simbola koji se pojavljuju u snu. Snovi su obavijeni velom mistike i kao takvi su plodno tlo za razne spekulacije. ,,Snovi“ predstavljaju čarobnu seriju vinjeta iz različitih perioda autorovog života, a po žanru pripadaju magijskom realizmu. Kroz idealistički pristup, delom satkan od japanskog folklora, film je prožet spektrom jakih emocija poput krivice, straha i smrti koje čine Kurosavine noćne more i govore o njegovoj razočaranosti društvom upropašćenim ljudskom glupošću. Od ranih detinjih strahova, preko snažnih sekvenci koje eksploatišu antiratni idealizam i ogromni emotivni naboj, proučavanja duše umetnika i ljudske gluposti kojom čovek sam sebe uništava, do priča o harmoniji sveta tišine i prirode oslobođene od balasta tehnologije, proteže se Kurosavin neobični, snoliki svet, satkan od apstrakcije, jedinstvene magije, fantazija i simbola, prepun jakih emocija i neuhvatljivih idealističkih stremljenja koja se, uglavnom, raspršuju na surovoj zbilji sveta. Rapsodija u avgustu (1991) priča o uspomenama na atomsku bombu bačenu na Nagasaki, a njegov poslednji film Madadayo (1993) govori o penzionisanom nastavniku i njegovom bivšim učenicima.

 

Smrt ga je zatekla 1998. u rodnom Tokiju. Akira Kurosava umire od srčanog udara, u 88-oj godini života.

Film Nakon kiše snimljen je posthumno, po Kurosavinom scenariju. Režirao ga je njegov najbliži saradnik Takaši Koizumi. Priča je temeljena na kratkom romanu Yamamotoa Ame Agaru.

Jedinstvenu temu svog stvaralaštva Kurosava definiše pitanjem: Zašto ljudi ne mogu da žive srećnije zajedno?

Kao emotivna, sentimentalana osoba, Kurosava se inspirisao neposrednim zbivanjima iz sopstvenog okruženja. U njegovom načinu strukturisanja filmske materije prelama se tradicija i inovacija, tipično japansko i usvojeno zapadnjačko, patetično i cinično, intuitivno i smišljeno, plastično i sublimirano, silina energije i rafiniranost stila, niz kontradikcija, dijalektički spregnutih autentičnošću njegovog raskošnog talenta. Karakterisali su ga čvrsta i jasna priča, sa snažnim motivima i karakteristikama. Multivizionom tehnikom snimanja, sa više kamera u isto vreme, iz različitih uglova, pojačavao je prisustvo treće dimenzije u sugerisanom prostoru, izoštravajući sliku i viziju sveta o kojem je govorio. Sliku i viziju sveta o kojem je govorio i u vlastite snove pretvorio, odlazeći, da bi zauvek ostao samo sa onima koji još uvek umeju da se dive.

 

By Dragan Uzelac