Dragan Uzelac

HENRI MATISSE - Dante među divljim zverima

Henri-Emile-Benoît Matisse (Le Cateau Cambresis, 31. decembra 1869. - Nice, 3. novembra 1954.), francuski je slikar, grafičar, kipar i dekorater. Bio je francuski umetnik, poznat po upotrebi boja i svoje tečnosti i izvornog dizajna. Bio je crtač, grafičar i kipar, ali poznat je pre svega kao slikar. Matisse se, zajedno s Picassoom i Marcelom Duchampom, smatra jednim od trojice umetnika koji su pomogli definisati revolucionarni razvoj plastične umetnosti u poslednjim decenijama 20. veka, a odgovoran je za značajan razvoj u slikarstvu i skulpturi. Napustio je pravnu karijeru i s 22 godine otišao u Pariz učiti slikarstvo u ateljeu Gustava Moreaua u čijoj se radionici okupila gotovo većina tadašnjih mladih slikara koji su posle činili pokret fovizma. Uz Matissea, bili su tu i Andre Derain, Maurice de Vlaminck, Georges Braque, Raoul Dufy i mnogi drugi. Godine 1905. grupa mladih slikara svojom izložbom izaziva zgražavanje publike i kritike – bio je to korak ka stvaranju novog figurativnog jezika. Nesputana energija, pojednostavljene forme i uznemiravajuće kombinacije jarkih boja na slikama Matisa, Derena, Vlamenka, Difija, Rualta i Dongena koje su prikazali u Parizu naveli su kritičare da umetnike opišu kao fauves – divlje zveri. Boje koje su nanosili direktno iz tube bile su blješteće, bez tačnih prelaza, nepreciznog crteža nacrtanog četkicom direktno na platnu, bez detaljisanja. Predvodnik pokreta bio je Anri Matis (1869.- 1954.). Taj naraštaj sledio je pre svega svoj instinkt.

Od impresionističkog luminizma putovalo se u područje čistog kolorita. Nastup mladih slikara izazvao je negodovanje i šire publike i kritičara. Dočekivali su ih s porugom kao što su bili dočekivani svi novatori francuske umetnosti. Fovizam je kao pokret trajao samo nekoliko godina. Nakon toga članovi grupe počeli su slediti i druge pravce. Priliv novih iskustava početkom 20. veka usredotočio se u glavnim gradovima Evrope, a najviše u Parizu. Pariz je dobio naziv grad svetlosti. U Parizu su slikari koji su bili protiv impresionizma nazivani les fauves (divljim zverima), a taj naziv je prvi upotrebio likovni kritičar Luj Voksel u vreme Jesenjeg salona 1905. godine videvši jednu skulpturu rađenu u duhu italijanske rane renesanse izloženu na ovoj izložbi; on je uzviknuo: Gle, Dante među divljim zverima. Tako je pravac dobio naziv fovizam, što je zaista i bio po eksploziji boja i po anarhičnom ponašanju slikara. Ako je verovati izjavama Anri Matisa (1869-1954), vođe ove grupe, fovizam je počeo kao revolt protiv svesnog metodizma neoimpresionista kao što su Sera i Sinjak. Preko fovista je crnačka skulptura ušla u evropsku umetnost. Pobunjenici protiv kulture i umetnosti prošlosti, a oslonjeni na iskustva iz oblasti boje Van Goga i Pol Gogena, fovisti su svoje napore usredsredili na njen intenzitet, slikajući često bojama direktno ceđenim iz tube. Svrha fovista bila je uspostavljanje ravnoteže između boja koje su na slici dovoljne same sebi i nezavisne od boje predmeta kako ga mi vidimo. Nastojali su da ih međusobno ne povezuju, nego da pojedinačno očuvaju intenzitet i samostalnost svake boje. Iako je fovističko slikarstvo figurativno i predmetno, boja na njihovim slikama definiše predmet, tako da je slika, odnosno boja na slici, postala svrha umetničkog izraza. Za fovizam je takođe bilo karakteristično i zanemarivanje perspektive. Površine intenzivnih boja na njihovim slikama ponekad su, kao na srednjovekovnim vitražima, oivičene crnim, debelim linijama, kojima se definiše oblik u prostoru i razdvajaju planovi slike. Pored toga, za razliku od umetničkih pokreta koji su dobili međunarodne razmere, kao impresionizam, simbolizam, art nuvo (jugendstil ili liberti stil), fovizam je bio specifičan pravac u kome su participirala samo tri umetnika - Anri Matis, Andre Deren i Moris Vlamenk. Oni su radili zajedno u kratkom periodu od 1904-1907. godine, bez nekog zajedničkog programa ili doktrine koja bi ih povezivala, a Matis je bio vođa više po tome što je davao primer nego po tome što je propisivao pravila. Štaviše njihovi radovi su bili tako različiti da se povodom fovizma u literaturi ističe da je od svih umetničkih pravaca XX veka on bio najtranzitivniji i verovatno najmanje opisiv.

Najznačajnija Matisseova slika toga razdoblja je kompozicija Ples. Već u tom delu dolaze do izražaja bitna svojstva Matisseova opusa, zatvorene obojene površine bez tonskih prelaza te izrazit smisao za pokret i krivulju što se postupno preobražava u arabesku. U intimnom interijeru likovi su prikazani s vazama i cvetnim aranžmanima te bogatom šarenom tapetom koja ih uokviruje. Potaknuti su putovanjima u Maroko kao i egzotičnim krajolicima iz Tangera. Svetski ugled Matisse steče u Nemačkoj i Americi, a posebno u Rusiji. U kasnijim delima sve se više usredsređuje na mrtve prirode te aranžirano cveće i voće. Majstora boje povremeno su privlačili radovi u plastici, litografije i keramika. Matisse je nastavio tradiciju velikog francuskog slikarstva u novoj, savremenijoj varijanti. I francuska slikarska mladež i stranci koji su hrlili u Pariz, u tu slikarsku Meku bili su oduševljeni njegovim mislima. Uticaj Matisseova slikarstva na Evropu i svetsko slikarstvo bio je već tih godina golem, a tako je ostalo i do danas.

Henri Matisse shvata sliku kao jednu kolorisanu arabesku, kao jednu koloristički orkestriranu površinu na način na koji se komponuje jedan ćilim. Predmeti na njegovim slikama su predstavljeni pomoću kolorističkih znakova koji sugerišu i predmete i njihove stvarne forme. Dve su osnovne karakteristike Matisa, kao foviste deformacija crteža i čista boja - deformacija boje. Oni služe istom cilju, da predmet na slici bude preobražen i da se prikaže kao prisutan. Te slike su uprošćene do krajnjih granica, sve što je suvišno odstranjeno je sa njih. Na svojim slikama tražio je opšti karakter bića, karakter nacrtanog lica koji ne zavisi od proporcija, već od jedne unutrašnje svetlosti. Njegova dela su bila jednostavne forme, lepršava, a njihova materijalnost nije u uobičajenoj plastičnosti prikazanog, već potiče od energije slikara. Boja u Matisovom slikarstvu igra veliku ulogu. Po njemu boja treba da, koliko god je to moguće, naglasi umetnikova htenja. On kaže: Na platno nabacujem tonove bez prethodnog plana. Da bih naslikao jesenji prizor podstaknut sam osećanjima koje to godišnje doba budi u meni. Matisove česte teme su pejzaži i mrtve prirode, ali i figura i akt u enterijeru u kome bitnu ulogu ima ornamentika ćilima. Njegova umetnost kreće se "između ćilima i prozora", dva najćešća motiva na njegovim slikama. Traganje za novim estetskim rešenjima kroz ponavljanje motiva je princip koga se držao do kraja života. Najpoznatije slike Anrija Matisa su: Radost življenja, Harmonija u crvenom, Prozor u Kolijuru, Izobilje, Igra, Kupačica kraj reke, Žena u plavom. On je radio i bakroreze, drvoreze i litografije. Često se vraćao skulpturi, u početku pod uticajem Ogista Rodena.

Henri Matisse je rođen u gradiću Le Cateau Cambresis, departman Nord, Francuska, kao najstariji sin uspešnog trgovca žitom. Odrastao je u gradiću Bohain en Vermandois, Pikardija. Godine 1887. zaputio se u Pariz na studije prava, a nakon što je završio studije radio je kao sudski administrator u gradiću Le Cateau Cambresis. Počeo je slikati 1889. nakon što mu je majka kupila pribor za slikanje, dok se oporavljao od upale slepog creva. Kasnije je opisivao da je tada otkrio vrstu raja i odlučio je postati umetnik, na duboko razočaranje oca. Godine 1891., vratio se u Pariz na studije umetnosti na školu Académie Julian i postao učenik William Adolphe Bouguereau i Gustave Moreau. U početku je slikao mrtvu prirodu i pejzaže na tradicionalni način, u čemu je dostigao određenu veštinu. Na Matissea su uticali radovi ranih majstora poput Jean Baptiste Simeon Chardina, Nicolas Poussina i Antoine Watteaua, kao i savremeni umetnici poput Maneta, i japanska umetnost. Najviše se divio Chardinu; kao učenik naslikao je kopije četiri njegove slike iz Luvra. Godine 1896. i 1897., Matisse je posetio australijskog slikara John Peter Russella na ostrvu Belle Ile ispred obale Bretanje. Russell ga je upoznao sa impresionizmom i radovima Vincenta van Gogha koji je bio Russellov prijatelj i do tada potpuno nepoznat. Matisseov stil se u potpunosti izmenio, i kasnije je govorio da je Russell bio njegov učitelj i da mu je Russell objasio teoriju boja.

Godine 1896. Matisse je izložio pet slika u salonu Société Nationale des Beaux-Arts, od kojih je dve kupila država. Sa modelom Caroline Joblau, imao je kćerku, Marguerite, rođenu 1894. Godine 1898. oženio je Amélie Noellie Parayre; zajedno su odgojili Marguerite, te imali dva sina Jeana (rođenog 1899.) i Pierrea (rođenog 1900.). Marguerite i Amélie često su Matisseu poslužili kao modeli. Godine 1898. na savet Camille Pissarro otišao je u London pručavati slike J.M.W.Turnera a nakon toga na put na Korziku. Nakon povratka u Pariz u veljači 1899., radio je uz Albert Marquet i upoznaoAndre Derain, Jean Puy i Jules Flandrin. Matisse se uronio u dela drugih autora i zadužio se kupujući slike umetnika koje je cenio. Dela koje je kupio i izložio u vlastitom domu su bila poprsja od gipsa koje je izradio Rodin, slike Gauguina, crteži drawing by van Gogh, i Cézanneove Tri kupačice (Three Bathers). U Cézanneovu osećaju za strukturu i boju, Matisse je našao svoju glavnu inspiraciju. Mnoge njegove slike nastale od 1898. do 1901. koriste tehnike divizionizma koje je prihvatio nakon što je pročitao esej Pola Sinjaka D'Eugene Delacroix au Néo-impressionisme. Istovremeno, sa pojavom poentilizma u Francuskoj, u Italiji se rađa još jedna nova tehnika kao odgovor na impresionizam. Rascepkani divisi, potezi slikarske četkice zaslužni su za ime novog slikarskog pravca – divizionizma. Divizionisti ređaju tanke linije pigmenta sve dok ne postignu teksturu prefinjenih nanosa boje. Njegove slike od 1902. do 1903. u vreme njegovih materijalnih problema, su tmurne i otkrivaju preokupaciju formom. Okušao se i u skulpturi, kopirajući Antoine-Louis Baryea 1899., a posvetio je velik dio energije glini, te završio skulpturu Roba 1903.godine.

Fovizam kao stil započeo je oko 1900., te se nastavio nakon 1910. iako je pokret trajao svega nekoliko godina, i imao tri izložbe. Vodeći umetnici bili su Matisse i André Derain. Matisseova prva samostalna izložba održana je 1904., u galeriji Ambroisea Vollarda, te nije doživela neki uspeh. Njegova naklonost za svetle i izražene boje postala je naglašena nakon što je leto 1904. proveo slikajući u St. Tropezu sa neoimpresionistima Signacom i Henri Edmond Crossom. Te godine naslikao je i najvažnije svoje delo neoimpresionističkog stila Luxe, Calme et Volupté. Godine 1905. ponovno je putovao na jug raditi sa Andre Derain u Collioure. Njegove slike toga razdoblja karakterišu pljosnati oblici i kontrolisane linije, te upotreba poentilizma na manje strogi način nego u ranijim delima. Godine 1905. Matisse i grupa umetnika pod nazivom Fauves izlagali su zajedno u salonu Salon d'Automne. Slike su izražavale emocije često sa disonantnim bojama bez obzira na prirodne boje subjekata. Matisse ja na izložbi pokazao slike Otvoreni prozor i Žena sa šeširom. Kritičar Louis Vauxcelles opisao je dela sa izrazom Donatello parmi les fauves! (Donatello među divljim zverima), što se odnosila na skulpturu koja se nalazila među slikama. Njegovi komentari štampani su 17. oktobra 1905. u novinama Gil Blas i zadobili popularnost. Izložba je dobila oštre kritika, ali i neke pohvale. Kada su pohvaljenu sliku Dama sa šeširom, kupili Gertrude i Leo Stein, Matisseov umetnički moral se značajno oporavio. Matisse je prepoznat kao vođa fovista zajedno sa Andréom Derainom, te su obojica postali prijateljski suparnici, te imali svaki svoje sledbenike. Ostali članovi su bili Georges Braque, Raoul Dufy i Maurice de Vlaminck. Simbolista Gustave Moreau (1826.-1898.) bio je duhovni učitelj pokreta, te je kao profesor na École des Beaux-Arts u Parizu poticao studente da misle izvan linija formalnosti i da slede vlastite vizije. Fovizam Anrija Matisa je predstavljao emocionalni pokret koji teži da stigne do emocionalne suštine predmeta na račun spoljašnjeg izgleda. Karakteristike njegovog izraza bile su dekorativnost, živost, ali i žestina boje, spontanost i intuicija. Boja, blještavilo i sugestivna rafiniranost, koju srećemo u delima Anrija Matisa su nastale pod uticajem persijske i blisko-istočne umetnosti. Grupa kao celina, bila je pod sličnim uticajima i često je tragala za uzorima u muzejima, gde su bili izloženi eksponati grupnog umetničkog izražavanja, starijih, ali i geografski prilično udaljenih civilizacija. Inspirisali su se vizantijskom umetnošću, umetnošću koptskih hrišćana, arhajskim grčkim umetnicima, kao i umetnošću afričkih plemena, plemena Okeanije i američkih Indijanaca. Izvor Matisove inspiracije bile su afričke maske i skulpture, te lica njegovih figura odlikuje bezličnost i ukočenost maski. Iza tog efekta bezličnosti izvire neka misterija ili pretnja, zasnovana na enigmatičnim kvalitetima stranog izraza.

Godine 1907. Apollinaire je komentarišući Matissea u članku objavljenom u La Falange, rekao da ne prisutvujemo ekstravagantnom ili ekstremnom poduhvatu; Matisseova umerenost je eminentno razumna. Ali Matisseov rad je u to vreme i doživeo žestoke kritike, te mu je teško bilo zaraditi za porodicu. Njegova kontraverzna slika iz 1907. Nu bleu kritički je spaljena sa mržnjom na izložbi Armory Show u Chicagu 1913.. Pad pokreta fovista nakon 1906. nije uticao na Matisseov uspon. Neka od njegovih najboljih dela nastala su od 1906. do 1917., kada je bio aktivni deo velike grupe umetnika u pariskoj četvrti Montparnasse, iako se sa svojim konzervativnim nastupom i strogim buržoaskim radnim navikama nije uklapao. Nastavio je upijati nove uticaje; putovao je u Alžir 1906. gde je učio afričku umetnost. Nakon što je posetio izložbu islamske umetnosti u Minhenu 1910. proveo je dva meseca u Španiji proučavajući maursku umetnost. Posetio je Maroko 1912. i 1913., i dok je slikao u Tangeru uveo je nekoliko novih tehnika u svoja dela, kao što je npr. korištenje crne kao boje. Učinak na njegovu umetnost bio je nova odvažnost u upotrebi intezivnih nepromenjenih boja, kao npr. na slici Crveni atelje (1911). Matisse je imao dugogodišnju uspešnu saradnju sa ruskim skupljačem umetnina Sergejem Ščukinom. Jedno od svojih važnijih dela Ples naslikao je kao deo dvodelne narudžbe za Ščukina. Otprilike u aprilu 1906. upoznao je Pabla Picassa koji je bio dvanaest godina mlađi od Matissea. Postali su doživotni prijatelji kao i suparnici te su čestu uspoređivani; ključna razlika među njima je bila da je Matisse crtao i slikao iz prirode, dok je Picasso naginjao više mašti. Oboje su najčešće slikali žene i mrtvu prirodu, dok Matisse svoje figure stavlja u potpuno realistične interijere. Matisse i Picasso su prvi puta zajedno okupljeni u salonu Gertrude Stein i njene pratiteljice Alice B. Toklas. Tokom prve dekade 20. stoleća, amerikanci u Parizu - Gertrude Stein, njena braća Leo Stein, Michael Stein i Michaelova žena Sarah Stein — bili su važni sakupljači Matisseovih slika. Još dvoje prijateljica Gertrude Stein, amerikanke iz Baltimora, sestre Cone, Claribel i Etta, postale su važni pokrovitelji Matisseove i Picassove umetnosti, te su skupile stotine njihovih slika. Kolekcija sestara Cone izložena je u Baltimoreu u muzeju Baltimore museum of art. Iako su brojni umetnici posetili salon Stein, nekolicina umetnika je imala svoja dela izložena na zidovima na adresi 27 Rue de Fleurus. Dok su dela Renoira, Cézannea, Matissea i Picassa dominirala u kolekciji Lea i Gertrude Stein, kolekcija Sarah Stein naglašavala je Matissea. Savremenici Lea i Gertrude Stein, Matisse i Picasso postali su deo njihova društvenog kruga i redovno prisustvovali okupljanjima subotom naveče na adresi 27 Rue de Fleurus. Gertrude je početke subotnjih druženja pripisala Matisseu.Njegovi prijatelji organizovali su i finansirali Académie Matisse u Parizu, privatnu i nekomercijalnu školu u kojoj je Matisse učio mlade umetnike. Delovala je od 1907. do 1911. Hans Purrmann i Sarah Stein bili su jedni od učenika. Matisse je proveo sedam meseci u Maroku od 1912. do 1913., kada je naslikao 24 slike i brojne crteže. Njegovi učestale orijentalne teme u kasnijim slikama, kao što su bele robinje poteču iz tog vremena.

Godine 1917. Matisse se preselio u Cimiez, predgrađe grada Nice. Njegova dela iz tog vremena nakon preseljenja pokazuju opuštanje i njegov blaži pristup. Taj povratak redu je karakteristika umetnosti nakon Prvog svetskog rata i usporediva je sa neoklasicizmom. Picassa i Stravinskog, i povratku tradicionalizmu Deraina. Njegove slike orijentalnih belih robinja karakteristika su razdoblja; iako su bile popularne neki savremeni kritičari karakteriziraju ih plitkima i dekorativnim. U kasnim 1920-im Matisse se ponovno uključio u aktivnu saradnju sa drugim umetnicima. Nakon 1930. nova snaga i odvažnije pojednostavljivanje pojavljuje se u njegovim delima. Američki sakupljač umetnosti Albert C. Barnes nagovorio ga je da napravi veliki mural za fondaciju Barnes (engl. Narnes Foundation), Ples II, koja je dovršena 1932. Fondacija poseduje nekoliko desetaka Matisseovih slika. Ovaj novi način slikanja vidljiv je i na slici Large Reclining Nude (1935). Na slici je radio nekoliko meseci, a nastanak slike zabeležen je nizom od 22 fotografije koje je poslao Etti Cone.

Godine 1939. rastao se od svoje supruge nakon 41 godine braka. Godine 1941. operisan je i učinjena mu je kolostoma. Nakon toga je počeo koristiti invalidska kolica, te se do njegove smrti o njemu brinula ruskinja Lidija Delektorskaja, njegov bivši model. Uz pomoćnike stvarao je papirnate kolaže, često velikih razmera, nazivane gouaches découpés. Serija Plavi aktovi najbolji su primer tehnike koje je nazivao slikanje makazama; pokazivali su sposobnost donošenja njegovog smisla za boju i geometriju u novi medij krajnje jednostavnosti, ali sa razigranom i razdraganom snagom. Tokom 1940-ih radio je kao grafički umetnik i producirao crno-bele ilustracije za brojne knjige, te preko stotinu izvornih litografa u studiju Mourlot u Parizu. Matissea je cenio grčki pesnik, nobelovac Odiseas Elitis. Elitis je sa Matisseom upoznao zajednički prijatelj Teriade. Matisse je slikao zid Teriadeove rezidencije Villa Natacha u mestu Saint-Jean-Cap-Ferrat, koje je Elytis često spominjao u svojim pesmama. Matisse, inače apolitičan, bio je šokiran kada je čuo da je njegova kćerka Marguerite, koja je bila aktivna u francuskom pokretu otpora tokom rata, bila mučena (gotovo do smrti) u zatvoru u Renu i osuđena na koncentracioni logor Ravensbruck (Marguerite je izbegla logor, nakon što je pobegla u šumu iz voza za Ravensbruck tokom napada saveziničke avijacije).

Godine 1947. izdao je Jazz, ograničeno izdanje oko stotinu otisaka raznobojnih izreza kolaža praćenih zapisanim mislima. Tériade, cenjeni izdavač umetničkih dela 20. veka, izveo je Matisseove izreze kao otiske matrice. Godine 1951. Matisse je završio četvorogodišnji projekat uređenja interijera vitražima Kapele Ružarija u Venceu (Chapelle du Rosaire de Vence), koja se često naziva Kapelom Matisse. Sledeće godine je osnovao Muzej Matisse u rodnom Le Cateau koji sadrži treću najveću kolekciju njegovih radova. Njegov posljednji rad bio je dizajn vitraža u Unionističkoj crkvi u Pocantico Hillsu, država New York, za Davida Rockefellera čija je maketa visila na zidu njegove sobe u kojoj je preminuo u 84. godini, u novembru 1954. Godine.

Matisse je umro od srčanog udara u dobi od 84 godine 1954. godine. Interniran je na groblju Monastère Notre Dame de Cimiez, blizu Nice. Baš kao William Shakespeare u književnosti i Sigmund Freud u psihologiji, uticaj Henrija Matissea na pokret fauvizma je ogroman. Zahvaljujući uticaju koji je imao na slikarstvo nakon Drugog svetskog rata, reputacija Henrija Matissa veća je nego ikad pre. Sledeći princip o kojem je raspravljao Hans Hofmann, ta boja bila je odgovorna za strukturne konfiguracije iza slike, predstavljena je u američkoj apstraktnoj umetnosti. Radovi Jacksona Pollocka, Georgia O’Keeffea i drugih slikara u boji polja prikazali su ovaj stil u svojim komadima. Sledeći ovaj koncept, Matisse je uticajna figura 20. stoleća i odlučujuća figura vremena. Definišući jasno piktoralni jezik, boja i arabeskih linija, umesto da gleda slikarstvo kao sredstvo za postizanje cilja, Matisse je imao velik uticaj na buduće pokrete i dela nastala od umetnika u 20. stoleću.

By Dragan Uzelac