PRAVOSLAVLJE: HILANDAR

Prolog:

Manastiri su ukras pravoslavnog hrišćanstva. Raštrkani uzduž i popreko cele Grčke, na planinama, u ravnicama, poluostrvima i ostrvima oni nastavljaju svoju dugogodišnju istoriju kao središta vere, pobožnosti i spokojstva, a takođe i društvenih usluga zajednici koje pružaju kaluđeri i časne sestre posvećeni Bogu koji provode svoje preostale godine u molitvi, neporočnosti i siromaštvu.

Prvi hrišćanski pustinjaci i askete koji su okrenuli leđa svetu su se pojavili krajem 3.veka. Oni su se posvetili poštovanju Boga i neprekidnoj molitvi na mestima udaljenim od svakodnevnog društva,u pećinama i siromašnim skitovima. Mnogi od ovih ljudi su proveli ostatak života u samoći divljine koju su izabrali. Drugi su otišli u manastire koji su osnovani u međuvremenu i živeli sa drugim kaluđerima kao kinoviji (opštežiću), svi učestvujući u Liturgiji, pridružujući se skupa u zajedničkoj molitvi, i primajući Svetu Evharistiju svake nedelje.

Božanska služba - Poštovanje Boga - je glavna preokupacija kaluđera i časnih sestara u manastirima; nerazdvojna od pravoslavnog hrišćanstva, zajednice sa Bogom, Sveta Evharistija leži u njenoj samoj srži. Život kaluđera se okreće oko Saborne crkve, glavne crkve manastira. Tamo se liturgija izvodi prema uobičajenim kanonima koji se pažljivo posmatraju. Ovo posmatranje formalnih elemenata čuva pravoslavnu tradiciju i verno oličava instituciju crkve.

Molitva - opštenje sa Bogom - je najvažniji zadatak kaluđera. On provodi šest do sedam časova svakog dana - do jedanaest časova nedeljom i prazničnim danima - u pokajanju i pobožnosti, duhovnom razmišljanju, u odricanju duha od svegamaterijalnog, u postu i molitvi. Poštovanje Boga je najvažnija briga kaluđera. On uključuje sebe svim srcem u svoje individualno zanimanje bilo da je zaposlen rezbarenjem drva, ručnim radom, slikanjem malih ikona, poljoprivredom ili bilo kojom drugom težnjom. Njegovo zanimanje nije usmereno ka profitu.

Tema: Sveta Gora, Atos, Manastir Hilandar

Sveta Gora Atoska je grčko poluostrvo na kojem je smeštena jedina samostalna monaška država na svetu. Danas na Svetoj Gori ima dvadeset manastira: sedamnaest grčkih,a po jedan je ruski, bugarski i srpski. U njima živi preko hiljadu monaha. Unutrašnje uređenje Svete Gore je specifično. Najviše telo je Sveštena opština koju čine predstavnici svih 20 manastira; izvršno telo Sveštene opštine je sveta Epistasija; prvi član ili predsednik Svete epistasije je protoepistat. Sveta Gora je pod zaštitom Republike Grčke i pod nastojateljstvom Vaseljenske patrijaršije Carigrada.

Poluostrvo Atos se nalazi na oko 120 km jugoistočno od Soluna,na najistaknutijem kraku troprstog Halkidika.Brdovito i lomno,prekriveno je bujnom vegetacijom i ima mnogobrojne izvore zdrave vode. Na njegovom krajnjem jugu uzdiže se gorostasna planina Atos, visoka 2033. metra. Pri manastirima se nalaze manje ili veće krčevine i na njima obradivo zemljište koje se koristi uglavnom za bašte, vinograde i voćnjake, a na severnom delu i za žitnice.

Sveta Gora Atoska se naziva i Perivojem Presvete Bogorodice. Predanje veli da je Presveta Majka Bogorodica, posle Vaskrsenja Gospoda i Spasa našeg Isusa Hrista, i posle Silaska Svetog Duha na apostole, krenula da svedoči Jevanđelje i dela Sina Svoga. Uputila se na Kipar, u posetu vaskrslom Lazaru iz Vitanije. Ali promisao je skrenula Njenu lađu i dovela je na poluostrvo, koje se u to doba zvalo Akte. Sa neba je Bogorodici stigla poruka da tu propoveda Jevanđelje: Ovo mesto biće Tvoj udeo i Tvoj Perivoj i Vrt, i pristanište Spasenja onima koji hoće da se spasu. I, Majka Božija poče da pokrštava pagane. I poče da čini velika i slavna dela. Sa vrha Atosa je oborila veliki Apolonov kip u more. Tako je oslobodila stanovnike idolopokloničkog jarma.

Na severoistočnoj strani Svete Gore, na 2 km udaljenosti od obale egejskog mora, nalazi se manastir Hilandar, okružen niskim i strmim brdima. Kao jedan od najstarijih svetogorskih manastira smatra se da je nastao krajem 10.veka od strane Grka Georgija Helandariosa.Već tada je bio posvećen Vavedenju Presvete Bogorodice. Manastir ime dobija prema tadašnjem osnivaču i ktitoru - Helandar.

Tokom 12.veka, usled stalnih napada gusara i pljački, grčki Helandar biva opustošen i ugašen zajedno sa drugim manastirima i kelijama u Milejama, srednjovekovnom nazivu za taj deo Svete Gore.

Krajem 12.veka obnavljaju ga srpski monasi plemenitog porekla -Simeon i Sava. Pre nego što se zamonašio, Sava se zvao Rastko Nemanjić, a bio je najmlađi sin velikog srpskog župana Stefana Nemanje. Imao je 17. godina kada je pobegao na Svetu Goru, odlučivši da napusti svetovni život. Otac je za njim poslao poteru koja ga je zatekla u manastiru Rusik, još uvek nezamonašenog. Po Nemanjinoj naredbi, trebalo je da gonioci na silu vrate Rastka u Srbiju. Ali on je uspeo da ih prevari. Pojavio se u monaškoj rizi na vrhu pirga i odatle im bacio svoje postrižene vlasi i svetovno ruho.

Potom se i otac, Stefan Nemanja, odriče prestola i zamonašuje u manastiru Studenica,uzevši ime Simeon. Došao je kod sina Rastka u manastir Vatoped, donoseći svetogorskim manastirima bogate poklone.

Želja Simeona i Save bila je zasnivanje srpskog manastira na Svetoj Gori. Učinili su to uz pomoć i blagoslov carigradskog cara Aleksija Trećeg, koji juna 1198.stavlja Hilandar pod vlasti i upravu Simeona i Save, zajedno sa svim svetim mestima u Milejama.Tom prilikom manastir dobija i potpunu samoupravu... da bude Srbima na poklon večni. Iste godine Simeon i Sava počinju da podižu Hilandar uz pomoć Nemanjinog drugog sina i naslednika na velikožupanskom prestolu - Stefana.Manastir je završen 1199. godine nedugo posle smrti Svetog Simeona.

Kada se monah Simeon upokojio,bio je sahranjen u naosu katolikona, uz južni zid. Po kazivanju Domentijana, za vreme službe je poteklo miro iz groba i iz Simeonovog lika na zidu. I odmah je počelo da čini čuda. Godine 1207., u pratnji grupe hilandarskih monaha, Sava je preneo očeve mošti u Srbiju i pohranio ih u manastr Studenicu. Tako je ispunio očevu poslednju želju da počiva u zemlji otačastva svog. Na mestu gde je monah Simeon najpre bio sahranjen je iznikla blagorodna loza. Simeonovu lozu Svetogorci smatraju jednim od svoja tri najveća čuda i veruju da će nastupiti Kraj vremena kada ona bude uvenula.

Manastir Hilandar zasnovan je kao opštežiće u kome monasi čine čvrstu zajednicu rada, trpeze i duhovnog života pod vođstvom igumana. Uloga Hilandara bila je da neguje sve stepene pravoslavne duhovnosti i askeze, od opšteg i svakome pristupačnog u zajednici do elitnog izvajanja i osamljivanja monaha radi kontemplacije, molitve i književnog rada.

Tokom svog ekonomskog i duhovnog uspona u 13. i 14. veku, manastir postaje središte duhovnog života srednjovekovne Srbije i važan posrednik i predstavnik u odnosima između Srbije i Vizantije. Bez njegove posredničke uloge ne može se zamisliti usvajanje vizantijske civilizacije i antičkog nasleđa u tadašnjoj Srbiji. Elitni sloj srpske crkve, književnosti i teologije prošao je kroz manastir Hilandar. Pred Vizantijom, on je bio trajno i neotuđivo svedočanstvo srpske legitimnosti, utvrđeno carskim zlatopečatnim dokumentima. Značajnu ulogu je manastir odigrao i u razvoju srpske pismenosti i književnosti srednjeg veka. Simbiozom grčkog i slovenskog monaštva ostvareno je povezivanje vizantijskih izvora i srpske pismenosti. Jedan od preduslova za razvoj hilandarske pismenosti bila je biblioteka sa knjigama nanenjenim bogosluženju, molitvi i razmišljanju. Svoj puni procvat ona doživljava tokom 13. veka, izbivši na čelo srpske srednjovekovne književnosti.Hilandarska knjižnica zadovoljavala je od samog osnivanja potrebe liturgijskog života. Pored ostalog, imala je i tipik (kao pravno-liturgijski tekst) i prolog sa životma svetaca (hagiografski tekst), koji su se čitali u trpezariji.

Hilandarska biblioteka danas ima blizu 1000 slovenskih rukopisa od 12. do 19. veka i oko 180 grčkih kodeksa i filada iz istog vremena,kao i zbirku stare srpske i vlaške štampane knjige sa blizu 80 primeraka. U rukopisnom fondu manastira zastupljena su skoro sva dela srednjovekovne srpske književnosti od 12. do 17. veka, kako ona originalna, tako i dela prevedena sa grčkog jezika. Smatra se najbogatijom riznicom rukopisnih spomenika stare srpske pismenosti i književnosti. Hilandarska biblioteka je najstarija nacionalna biblioteka srpskog naroda. U njoj se čuvaju i dragoceni prepisi srednjovekovne književnosti u redakcijama drugih slovenskih naroda. Po takvome svom sastavu, gde ima oko 30000 knjiga i časopisa na srpskom jeziku i jezicima mnogih evropskih naroda, biblioteka je izraz i potvrda međunarodnog, ekumenskog karaktera svetogorske monaške zajednice koja objedinjuje kulturu svih pravoslavnih naroda.

Drugi važan preduslov za pretvaranje Hilandara u glavno srpsko književno središte srednjeg veka bio je prepisivački i prevodilački rad. Pomenimo samo najznačajnija imena i dela srpskog književnog stvaralaštva vezana za Hilandar: jeromonaha Domentijana, autora čuvenih Žitija Svetog Save (1243.) i Žitija Svetog Simeona (1246.) i njegovog učenika, monaha Teodosija, autora Žitija sa Službom Petru Koriškom, koji uz to prerađuje Domentijanovu Žitiju Svetog Save, stvarajući delo bogato podacima o Svetoj Gori i svetogorskim doživljajima Svetog Save. O Hilandaru su se starali svi vladari iz loze Nemanjića. Njihov primer su sledili gospodari i vlastela: Mrnjavčevići, Brankovići i Lazarevići. Od vremena ruskog cara Ivana 4. Vasiljeviča Groznog, kada Rusija preduzima zaštitničku ulogu nad pravoslavljem u Turskoj i određuje sebi misiju Trećeg Rima, pa do vremena Petra Velikog, manastiru je stizala pomoć iz Rusije, a pomagali su ga i vlaški vladari. Jer kao što je u srednjem veku Hilandar bio stvarni predstavnik legitimne srpske državnosti, na jednoj stranoj, vizantijskoj teritoriji, tako je u tursko doba sav srpski narod gledao u njemu pouzdano i neuništivo svedočanstvo svoga slobodnog života, svoje države, crkve i kulture. Veza sa Pećkom patrijaršijom i Karlovačkom mitropolijom bile su od presudnog političkog i kulturnog značaja za srpski narod. Kasnije su brigu o Hilandaru preuzeli na sebe vladari iz dinastija Obrenović i Karađorđević.

U Hilandaru, tokom osam vekova postojanja, zbrala su se mnoga blaga. U oltaru i riznici se čuvaju dva krsta načinjena od delova drveta Časnog krsta, delovi trnove krune i trske. Tu je još i zavesa za Carske dveri monahinje Jefimije iz 1399.godine, koja je vezena zlatom na svili te zastava cara Dušana i njegov pehar.

Hilandar ima najveći broj čudotvornih ikona ne samo na Svetoj Gori nego i u celom hrišćanskom svetu. Posvetna ikona manastira je Bogorodica Odigitrija. Njeno ime je nosio manastir od obnove pod Nemanjom i Savom. Svakako najpoznatije i najznačajnije ikone su: Bogorodica Trojeručica i Hristos Pantokrator. Bratstvo jedinog srpskog manastira na Atosu danas broji oko 30 monaha. Način njihovog života strogo je određen tipikom koji je napisao jedan od osnivača - SVETI SAVA.

Epilog : Večni oganj ljubavi i vere

Pejzaži Svete Gore predstavljaju viziju sveta u prvim danima nakon postanja i pokreću razmišljanja o izgubljenoj čistoti ljudske duše, praznim srcima i propadanju u ponor ništavila i đavolje volje. Pri pogledu na sveti prizor Atosa i monumentalnost obličja manastira, naša srca bivaju poražena osećanjem detinje iskrenosti i čednosti. Naše misli se okreću večnosti, a naše duše vode prisan razgovor sa tišinom.

Hodajući kao neupućeni hodočasnik stazama duhovnika i isposnika, prezrenim od sveta i siromašnim, suprotstavljen veličanstvenim prizorima diljem poluostrva Atosa - njegovim planinskim mirisima divljeg cveća na rubovima klisura, cvrkutima ptica i zvucima drvenog gonga koji najavljuje molitvu za spas, osećao sam svu minornost ljudskog postojanja. Okružen divljinom prirode koja pruža samoću sa samo jednom utehom i prigušenim zvukom zvona iz obližnjih manastira, pronalazio sam skrušeno sebe bliže svom tvorcu. Sam vazduh oko mene bivao je ispunjen molitvom, psalmom i tamjanom, noseći me vlastitim dahomvere, opraštanja i milosrđa do idealnog sveta duha. Osećaj spokojstva obuzimao je sva čula, dok su slabi plamenovi raznobojnih lampiona treperili u nezemaljskom mraku manastira, bacajući slabašnu svetlost na asketska obličja svetaca.

U tom čudesnom trenutku magnovenja večni je oganj božanske ljubavi razbuktavao novi plamen unutar srca zabludelog sveta. Trenutku, koji se nikad ne zaboravlja.