ANDRZEJ WAYDA: Čovek od mramora (1976.)

 

ANDRZEJ WAYDA:  Čovek od mramora (1976.)

 

    Andrzej Wayda (6. mart 1926.- 9. oktobar 2016. Varšava), slavni je poljski filmski režiser, scenarista i producent. Beskompromisni je hroničar političke i društvene evolucije posleratne Poljske, kultni poljski režiser čiji su filmovi prepoznatljivi po jakoj vizuelnoj strani i atmosferi jednog prelomnog vremena, vremena nakon Drugog svetskog rata. Posebno je poznat po trilogiji ratnih filmova: Generacija (1954.), Kanal (1956.) i Pepeo i dijamant (1958.), a četiri od njegovih filmova nominovani su za Oskar za najbolji strani film: Obećana zemlja (1975.), Sluškinja Vilko (1979.), Čovek od železa ( 1981.) i Katin (2007.).

 

    Rođen je u Suvalki, Poljska, od majke Aniele, učiteljice i oca Jakuba Vajde, vojnog oficira, ubijenog od strane Rusa 1940. – u događaju poznatom kao Katin masakr. Godine 1942. pridružio se poljskom pokretu otpora. Nakon rata, studirao je slikarstvo na Krakov Akademiji pre odlaska u Lođ filmsku školu. Nakon pripravničkog staža kod reditelja Aleksandra Forda, probija se filmom Generacija. Potom radi i u pozorištu.

 

     Uspeh (specijalna nagrada žirija na festivalu u Kanu, 1957. godine) mu donosi antiratni film Kanal. Radeći u rasponu od ironičnih satira (tipičnih i briljantnih u celokupnoj istočnoevropskoj kinematografiji, kinematografiji smelo suprotstavljenoj gluposti i zlu strane vojne, boljševičke okupacije) do impresivnih filmova nabijenih moćnom simbolikom i alegorijom (Pepeo i dijamant 1958. ili Sve za prodaju 1968. – posvećen tragično nastradalom, slavnom poljskom reditelju Zbignjevu Cibulskom), Vajda stiže do svoje najplodonosnije kreativne faze – sedamdesetih, u kojoj nastaju njegovi klasici poput: Pejzaž posle bitke (1970.), Obećana zemlja (1974.), Čovek od mramora (1976.) – prvi film o staljinizmu u Poljskoj, Teški sudar (1978.) i Dirigent (1980.). Istovremeno nastavlja uspešan rediteljski rad i u pozorištu( adaptirajući pre svega klasike Dostojevskog).

 

    Osamdesete godine otvaraju u Poljskoj radnički protesti (najčuveniji onaj u Gdanjsku 1980. – Leha Valense, sindikalnog lidera i pokreta Solidarnost – u čuvenom brodogradilištu). Vajda snima antologijski film Čovek od železa (1981.), tematski nastavak buntovnog Čoveka od mramora. Pomenutu deceniju su obeležili sledeći Vajdini filmovi: Danton (1983.), Hronika ljubavnih nezgoda (1985.), Zli dusi (1988.) i kultni, antiratni klasik o Varšavskom getu Korčak (1990.).

 

    Godine 1990. Vajda dobija veliko priznanje, od strane Evropske filmske nagrade, za životno delo, nakon filmskih rediteljskih velikana poput Bergmana i Felinija. Bila je to kruna rada jednog od najvećih evropskih filmskih reditelja, čoveka koji je obeležio čitavu jednu epohu uspona evropskog autorskog filma i drugu polovinu 20. veka. Godine 2006. Vajda dobija Zlatnog medveda za životno delo na Berlinskom filmskom festivalu, a naredne, 2007. godine, snima još jedno remek-delo, film Katin, posvećen uspomeni na pokojnog oca – ubijenog od strane Rusa u masakru u Katinu. Godine 2012. snima film o Lehu Valensi, ovaj put posvetu legendarnom sindikalnom vođi i jednom hrabrom pokretu, dovoljno smelima da se suprotstave pošasti komunizma i njegovim ropskim stegama, dovoljno smelima da među prvima otškrinu vrata slobode i nezavisnosti.

 

    Kultni film Andžeja Vajde donosi priču o TV rediteljki koja rekonstruiše život jednog udarnika u brzom zidanju u komunističkoj Poljskoj i koji usred priče nestaje.

 

    Kao veliki predstavnik poljskog filma Vajda je kao režiser višeslojan i nacionalno opredeljen, sa porukama punim snažnih iskaza, simbolizma i romantike. On kombinuje dramski i poetski akcenat, spajajući patos, liričnost i istinu.

 

Na kakve uzore se danas može pozvati mladi filmski stvaraoc? Ovo pitanje sve snažnije zahteva odgovor, jer pred nama korača stvarnost koja osporava tvrdnje da su TV i film jedini uzročnici zločina a ne današnji svet, bez moralnih principa.

 

    Mlada rediteljka u Krakovu 1976. snima svoj diplomski film čija je priča zasnovana na životu Birkuta, zidara i proleterskog heroja u godinama nakon Drugog svetskog rata. Ona intervjuiše Birkutove prijatelje, bivšu suprugu i filmskog stvaraoca koji ga je načinio herojem. Ona otkriva da je Birkut snažno verovao u tekovine radničke revolucije, sa entuzijazmom gradio kuće za radnike, ali su ga kasnije njegovi ideali upropastili. Provokativnu priču mlade rediteljke stopira njen mentor, pod tzv. izgovorom da prekoračuje budžet.

 

    Kao krajnje nepodoban po vladajuću Partiju i nepristojno provokativan po celokupni boljševičko-demagoški sistem, Vajdin film je u Poljskoj bio skrajnut (kao neprihvatljiv za cenzuru) dok je svuda u svetu odlično ocenjen. Kao i mnogi značajni istočnoevropski filmovi koji su tih decenija zapalili iskru slobode i umetničke provokacije, Vajdin klasik je anatemisan i perfidno uklonjen...

 

Da li Evropa danas više nije u stanju da učini ništa više nego što je odmor na izvanredno konzervativnim ruševinama svoje nekadašnje veličine? Ako je to tako, onda zemlja iz koje potičem mora smatrati izgubljenim poslednjih 50 godina otpora, žrtava i borbe sa komunističkim režimom, jer je to imalo smisla jedino uz nadu u povratak evropskim višim vrednostima duha i razuma, a ne isključivo u pristup zajedničkoj kasi.

 

    Film je u Cannesu 1978. nagrađen posebnom nagradom međunarodne kritike, no možda je značajniji bio njegov odjek u Poljskoj, tako da su radnici brodogradilišta (začetnici sindikata Solidarnosti) u Gdanjsku 1980. tražili od Wajde nastavak, pa mu je to bio najverojatnije glavni podsticaj za snimanje  filma Čoveka od železa, ništa manje značajnog ostvarenja kultnog prethodnika. Čovek od železa(1981.) prikazuje radnički pokret Poljske osamdesetih – Solidarnost (predvođen sindikalistom brodogradilišta u Gdanjsku – Lehom Valensom) i njegov prvi uspeh u ubeđivanju poljske komunističke vlade da prizna radnicima pravo na nezavisni sindikalni rad.

     Film nastavlja priču o sinu Mateuša Birkuta – Tomšiku, junaka Vajdinog filma Čovek od mramora (1976.). Tomšik je mladi radnik uključen u antikomunistički radnički pokret, čovek koji je započeo štrajk u brodogradilištu u Gdanjsku 1980. godine. Mladić je filmska paralela legendarnom Lehu Valensi, predvodniku radničkog bunta i sindikalnog organizovanja u okviru Solidarnosti.

    Film je snimljen tokom kratkotrajnog otopljenja komunističke cenzure u Poljskoj koja se pojavila između formiranja Solidarnosti u avgustu 1980. i njenog suzbijanja decembra 1981. godine, i bio je više nego kritičan prema komunističkom režimu Poljske. Dobitnik je Zlatne palme u Kanu 1981. godine i nominovan je za Oskara za najbolji strani film. Rađen je prema romanu poljskog pisca Aleksandra Šćibor-Rilskog.

 

By Dragan Uzelac, februar 2019.