Dragan Uzelac - My books...: SANDRO BOTTICELLI (1445.

SANDRO BOTTICELLI (1445. – 1510.)

Firentinski slikar Sandro Botičeli bio je jedan od najuvaženijih renesansnih umetnika u Italiji. Njegove graciozne slike sa motivom Bogorodice sa detetom, oltarski kopovi, kao i mitološke slike u prirodnoj veličini, bile su veoma popularne u to doba.

Alesandro Mariano Filipepi, poznatiji kao Sandro Botičeli, rođen je u Firenci, 1445. godine. Dobio je nadimak Botičeli od reči botticello, što znači malo vinsko bure. S obzirom da je bio veoma pametan kao date, škola mu je veoma brzo dosadila. Bio je poznat po svojoj oštroumnosti, voleo je da zbija šale na tuđ račun, i bio je okarakterisan kao nestašno, nemirno i nestrpljivo dete. Odrastao je u okrugu dominikanskog samostana Santa Maria Novella, nedaleko od crkve Ognissanti, za koju je posle napravio jedno od svojih najvažnijih dela. U neposrednoj blizini živela je porodica Vespucci čiji je član bio slavni Amerigo, po kojem će ime dobiti američki kontinent. Upravo će Vespuccijevi – verni prijatelji Medičijevih, biti među najdarežljivijim Botticellijevim dobrotvorima tokom čitavog njegovog života.

Vrlo brzo je prepoznat Botičelijev rani talenat, te je poslat na šegrtovanje. Veruje se da je najpre učio zlatarski zanat, da bi potom tri godine bio učenik Fra Filipa Lipija. Započeo je svoju karijeru oslikavanjem firentinskih crkava i katedrala, a sarađivao je i sa slikarom Antonijom Polajuolom. Botičeli je bio predstavnik neoplatonističke filozofije, veliki umetnik i romantik koji je stvorio tokom svog rada dela od neprocenjive vrednosti. Ovaj nadahnuti slikar neoplatonističke škole ranog renesansnog slikarstva podario je svetu umetnosti velelepna dela kojima se i danas milioni ljudi širom sveta dive. U njegovim delima najprisutnije su teme iz grčke mitologije kao i alegorijske slike u duhu humanizma. Kada je reč o kasnijem periodu njegovog stvaralaštva Botičeli se vraća na ekspresivo-emotivne religijske motive kasne Gotike.

U periodu od 1465. do 1470. godine naslikao je nekoliko slika Bogorodice, na kojima se ogleda uticaj, kako učitelja Lipija, tako i Antonija Polajuola. Do 1470. godine, Botičeli je imao svoju radionicu. Šegrtovanjem kod Fra Filipa, Botičeli je ostvario odlične veze sa nekim od vodećih porodica u Firenci. Jedna od njih bila je porodica Mediči, za koju je Botičeli radio skoro celog svog života, slikajući neke od svojih najambicioznijih, svetovnih slika, kao što je Proleće.

Nakon naukovanja, Botticelli je u Firenci osnovao svoju samostalnu radionicu. Bio je vrlo otvoren prema novim uticajima sledeći braću Pollaiuolo, kao i Andrea del Verrocchija, učitelja Leonarda da Vincija – umetnike odgovorne za uvođenje kiparskih vrednosti u firentinsko slikarstvo. Tada je stvorio svoj prepoznatljiv stil. Posebno je to vidljivo na dva panela koja prikazuju Devicu Mariju iz 1470. godine. Dok je u ranijoj slici koristio bogatu boju i ravan oblik lica, kasniju sliku određuje naturalističko modeliranje u kojem svetlost i sena izražavaju anatomiju. Na ranijoj slici iz Device širi se zlatni stražnji plan sa slavom kerubina, u kasnijem delu prostor deluje kao više materijalan, s Devicom Marijom koja sedi pod svodom koji podupiru četiri stuba i vrtom punim ruža iza nje, što treba simbolisati njezinu čistoću. Među ranim radovima slavan je i Sv. Sebastijan, slika koja je 20. januara 1474., na slavu ovog sveca uz ceremoniju postavljena na jedan od stubova u firentinskoj crkvi Santa Maria Maggiore. Botticelli je u idealnom svečevu telu probodenom strelama pratio klasične ideje o harmoničnim proporcijama i uravnoteženom kontrapostu. Iz sedamdesetih godina potiče i poznati Portret muškarca koji drži medaljon okrenut posmatraču, a podseća na Cosima de Medicija Starijeg, što nije razrešeno do danas. Karakteristično, Botticelli iza portretisanog lika otvara široki pejzaž koji preseca reka u kojoj se vidi zlatni odsjaj sunca, dok fina međuigra svetla i sene ističe crte lica.

Botičelijeva karijera je bila u usponu. Slikao je freske sa prizorima iz Mojsijevog života, zatim Hristovih iskušenja, kao i mnogobrojne portrete prethodnih papa. Ovo je pravi pokazatelj koliko je Botičeli bio cenjen u to vreme. Period između 1478. i 1490. godine, bio je Botičelijev najkreativniji period, u kom je naslikao svoja najpoznatija mitološka dela Rađanje Venere i Mars i Venera. Tokom rada na ovim slikama, uspešno je kombinovao dekorativnu upotrebu linije, zahvaljujući izučavanju zlatarskog zanata, sa elementima klasične tradicije, što se uočava u harmoniji njegove kompozicije i gipkih kontura na figurama.

Ranih osamdesetih godina 15. veka nastaje slavna Madonna del Magnificat – u to doba najpoznatiji slikarev prikaz Device Marije. Botticelli Majku Božiju u okrugloj slici (tondu) prikazuje kako piše, zaokupljena dovršavanjem poslednjih redaka knjige koju drže dva anđela. Majka Božija, gracioznim pokretom ruke umače pero u posudicu s mastilom da bi dovršila tekst koji joj diktira Dete Hrist. Retke na levoj strani moguće je protumačiti kao himnu sv. Zaharija, pesmu o rođenju njegova sina, Jovana Krstitelja, najvažnijeg sveca zaštitnika Firence. Na desnoj strani slike nalaze se uvodne reči Magnificata, Marijine himne zahvalnice, po kojoj je slika dobila ime. Ovaj Devičin portret najskuplji je tondo kojeg je Botticelli ikad naslikao: ni za jednu drugu sliku nije upotrebio toliko zlata, koristeći ga za ukrašavanje odeće likova, za božanske zrake, kao i za krunu i kosu Majke Božije i anđela. Stražnji plan slike s krajolikom odaje uticaj koji su na Botticellija imali savremeni holandski umetnici.

Širenje Botticellijeve slave uticalo je da ga sam papa Siksto IV pozove u Rim s Ghiralandaiom i Peruginom ne bi li freskama oslikali zidove papinske kapele nazvane Sikstinska kapela kojoj će kasnije najveću slavu doneti Michelangelo. U kratkom razdoblju od 11 meseci oslikao je tri scene, uključujući papine portrete. Naslikao je veličanstvenu fresku Hristovo iskušenje u kojoj Satana trostruko iskušava Spasitelja prerušen u pustinjaka, nagovara ga da se baci s krova Hrama i da prisvoji bogatstva sveta. Botticelli predočuje i trenutak kada Hrist tera Satanu koji otkriva svoj lik, a na desnoj strani kompleksne kompozicije slika tri anđela koji postavljaju sto za proslavu euharistije. Hrist se javlja i na levoj strani slike gde nebeskim glasnicima objašnjava događaj u prednjem delu slike – slavljenju židovske žrtve, koja se danju obavlja ispred hrama u skladu s pradavnim običajima. Iako scena židovskog žrtvovanja u ciklusu o Hristu deluje zbunjujuće, ključ za čitanje slike sadržan je u tipološkom tumačenju – židovsko žrtvovanje zapravo se odnosi na Hristovo raspeće za iskupljenje čovečanstva. Ni Pobuna protiv Mojsijevih zakona nije manje komplikovana freska jer Botticelli pokazuje upozorenje pape Siksta IV svima koji se usude usprotiviti njegovom autoritetu kao pape, poput onih koji su se u davna vremena pobunili protiv Mojsijevih zakona.

Nakon što se vratio iz Rima, u proleće 1482. naslikao je niz mitoloških slika koje su i danas temelj njegove slave. Najzagonetnija je bila Primavera rađena za Lorenza di Pierfrancesca, rođaka Lorenza Veličanstvenog. Venera, boginja ljubavi pojavljuje usred stabala narandži, na livadi ukrašenoj cvećem. Iznad nje se nalazi njezin sin Amor, koji vezanih očiju odapinje strelice ljubavi. Gospodarica narandžinog polja blago zaostaje, kao da želi propustiti svoju pratnju. Držanje i pokreti naslikanih likova ogledaju se u oblicima drveća što stvara dojam harmoničnog jedinstva čoveka i prirode. Likovi nalaze svoj odjek u uspravnim i pravilnim stablima narandži koja se spajaju iznad Venerine glave tvoreći polukružni svod. Venera se, u stvari, pojavljuje u svom vrtu koji je Angelo Poliziano, dvorski pesnik Medičijevih opisao u svojim stihovima kao mesto večnog proleća i mira. Njegovi poetski opisi, kako pretpostavljaju teoretičari, možda su Botticelliju poslužili kao nadahnuće za ovu sliku. Stoga slikar uvodi i Zefira, nežan vetar koji rosom kupa poljane, obavija ih slatkim miomirisima, a zemlju odeva u plašt sastavljen od bezbroj cvetova. Bog vetra koji se pojavljuje na desnoj strani slike proganja nimfu odevenu u prozirnu haljinu, koja se u strahu okreće da ga pogleda, a cveće joj izlazi iz usta. Ključ za razumevanje scene nalazi se u pisanom izvoru tj. u delu Fasti, rimskom kalendaru Ovidijevih festivala u kojem pesnik opisuje rađanje proleća kao preobraženje nimfe Hloris u Floru, boginju cveća. Nekad sam bila Hloris, sada sam Flora, počinje nimfa svoju ispovest dok joj cvetovi naviru iz usta. Zefira je, naime, prema izvoru, obuzela divlja strast kada je ugledao, pa je proganjao i obljubio. Kako se zatim pokajao pretvorio je u cvetnu boginju proleća. Na levoj strani vide se tri Gracije, Venerine prijateljice kako plešu u krugu. Za njima ide Merkur, glasnik bogova, kojim slika završava na levoj strani. Merkur je zaštitnik vrta s upadljivim mačem koji simbolizuje njegovu sposobnost da otera neprijatelje. Iako nije pronađen ni jedan klasični ili savremeni rukopis o Venerinoj pratnji koju je prikazao Botticelli, neosporno je da je Lukrecijeva filozofska pesma De rerum natura slikaru poslužila kao osnovni izvor s obzirom da se ne samo tri Gracije nego i svi ostali likovi mogu pronaći u toj pesmi.

Ipak, dublje značenje slike, kako tumači Barbara Deimling krije se u ideji ljubavi kakvu je razvio Marsilio Ficino, filozof na dvoru Medičijevih koji je ujedinio platonsko shvaćanje ljubavi s hrišćanskim verovanjem, odnosno, opisao čovekovo idealno putovanje kroz život kao borbu da odoli senzualnoj strasti te tako stekne umnu želju za prosvetljenjem i mudrošću u Bogu. Ficinov koncept ljubavi očit je. Zefir utelovljuje razuzdanu strast. Odricanje od fizičkog zadovoljstva, koje Ficino savetuje ljudima, simbolično je prikazano središnjim likom jedne od triju gracija: bez ikakvih ukrasa, ona je leđima okrenuta posmatraču, dok Amor usmerava svoju strelicu upravo prema njoj. Ona se okreće i od igre svojih prijateljica i od događaja oko Zefira. Zamišljena, ona gleda Merkura, čije su držanje i pogled upereni prema gore, negde izvan slike. Merkurov pogled, međutim, bio je usmeren prema drugoj slici koja je visila uz Primaveru – Palada i Kentaur na kojoj Atina zaustavlja Kentaura koji je ušao u zabranjeno područje, sprečivši ga da odapne strelu. Stoga i pokret Gracije s Primavere doseže vrhunac i razrešenje u Paladi Atini na drugoj slici. Hrišćansko shvaćanje ljubavi koje utelovljuju ove dve slike izvorno je svoj vrhunac doživelo na trećoj slici iz ovog niza – prikazu Device Marije i Hrista Deteta, na kojem ljubav Božija, koji je žrtvovao svog sina jedinca za spas čovečanstva, pronalazi svoj jasan izraz. Ne manje značajno delo Rođenje Venere naslikano je za seosku vilu Medičijevih. Lik Venere koja stoji u sredini slike na školjci Botticelli je prikazao gotovo kao kip. Naglašeno nijansiranje boje kože podseća na mramor. Ruže lepršaju s neba: prema legendi, njihovo poreklo podudara se s rođenjem Venere. Usprkos nazivu slike, nije prikazano rođenje boginje – nego njezin dolazak na obalu ostrva Kitera, gde je trebala pristati nakon rođenja, kako opisuje Homer. Na levoj strani slike prikazan je Zefir, bog vetrova, kako leti u zagrljaju s povetarcem Aurom, koja ga je čvrsto obgrlila rukama. Njih dvoje nastoje oduvati boginju ljubavi na obalu. Tamo Veneru dočekuje jedna od Hora, boginja godišnjih doba, koja joj pruža ogrtač kojim će se ogrnuti kada dođe na obalu. Cvetovi izvezeni po ogrtaču na simboličan način otkrivaju da je ova Hora boginja proleća.

Osamdesetih godina 15. veka Botticelli je načinio novo Poklonstvo kraljeva u kojem Devica i Dete Hrist čine središnju tačku slike. Otvorivši polukrug prema posmatraču, omogućio je da gledaočev pogled neometano pada na Majku Božiju – prema kojoj su okrenuti i svi likovi na slici čime je postigao novo dramsko jedinstvo. Jedno od poznatih dela iz ovog razdoblja je i Nagoveštaj. Marija i anđeo susreću se u sobi čiji zidovi od sivog granita stvaraju kontrast crvenim pločicama poda. Po odeći anđela koji kleči ispred Marije vidimo da se upravo pomaknuo. Devica blago pruža svoju desnu ruku kao pokret dobrodošlice. Ruke anđela i Marije ujedno tvore središnji fokus slike, a fascinantnost ovog saodnosa pokreta, jeste činjenica da se pokušavaju dodirnuti, ali ih nešto, poput čarolije, zadržava.

Podstaknut Savonarolinim propovedima o pokajanju Botticelli je načinio neopisivo dojmljivo Jadikovanje nad mrtvim Hristom. Emocionalni učinak postigao je postavljanjem likova tik uz rub slike, uklanjajući svaki osećaj distanciranosti. Posmatračev pogled je usmeren prema vrhu slike, preko likova koji se nižu u strmom rasporedu i to u poretku koji podseća na krst i završava na očima Josipa od Arimateje, čiji je pogled pun pitanja usmeren u nebo. Vrlo verno je slikar opisao povezanost između apostola Jovana i Majke Božije, dok na levo Marija Magdalena nežno grli Hristove noge.

Sledila su i burna politička previranja vremena unutar kojeg je Boticcelli živeo i stvarao vrhunska umetnička dela. Nakon smrti Lorenza Veličanstvenog, njegov sin Piero nije imao snage ni umeća kao njegov otac. Ubrzo je razvrgnuo savezništvo s Francuskom razbesnivši firentinske trgovce. Medičijevi su prognani iz Firence, njihov grb je skinut i zamenjen grbom naroda – crvenim krstom na beloj podlozi. Botticellli tada potpuno menja stil slikanja načinivši Mistično raspeće koje portretiše upravo te događaje. Marija Magdalena koja grčevito drži osnovu krsta personifikuje Firencu koja se kaje za grehe. Lav kojeg ubija anđeo ispred krsta i lisica koja beži ispod ogrtača pokajnice prastari su simboli prevare koji napuštaju Firencu. Istovremeno Bog Otac tera paklene oblake što su se nadvili nad gradom. No, ni sudbina Savonarole koji je tako snažno uticao na život grada nije bila laka. Njegov fanatizam nailazio je na sve veću opoziciju dok ga sama crkva isprovocirana napadima nije optužila za jeres, te je zadavljen i spaljen na središnjem trgu što je duboko pogodilo Botticellija. Podstaknut događajima slika Mistično rođenje. Sredinu ove tek naizgled jednostavne slike zauzima špilja čiji stražnji otvor otkriva pogled na livadu okupanu svetlošću. Uokivreni stenovitim ulazom, Marija i Josip nalaze se pred njom. Pastiri s vencima kleče s obe strane, a anđeli skreću pažnju na događaje. Središni lik na slici je Marija čije se levo oko nalazi u sredini slike. Iznad scene Poklonstva, nebo se otvara u zlatnom sjaju, u kojem anđeli plešu u krug. No, u donjem delu slike uočavaju se tri para anđela i smrtnika kako se veselo grle, dok nekoliko vragova, vezanih za šipke, leži na tlu. Ljudi drže maslinove grančice sa zastavicama na kojima su reči Jevanđelja po Luki – Mir na zemlji svim ljudima dobre volje. Slika prenosi ideju o nastupajućem razdoblju mira koje će slediti zavete svetog Jovana opisane u Otkrovenju. Devica Marija na ovoj se slici tumači kao simbol Crkve. Odnosno, rođenjem Spasitelja Crkva će biti obnovljena i zavladaće večni mir. U tim poslednjim delima Botticelijeve slike odlikuje dramatična ekspresivnost i nemirni ritam.

Kako su ljudi vremenom postajali sve manje zainteresovani za njegova dela, Botičeli je padao u depresiju. Nikad se nije oženio, više je voleo društvo svoje porodice i prijatelja. S obzirom da je oduvek bio poznat po svojoj oštroumnosti i dobrom raspoloženju, bilo je tužno gledati kako poslednje godine života provodi u bedi, izolaciji i mentalnom rastrojstvu. Snagu je ovaj najveći firentinski slikar počeo gubiti naglo, umrevši u 65 godini 1510., a pokopan je na groblju blizu Ognissantija.

Nakon smrti, 17. maja 1510. godine, Botičeli je bio zaboravljen sve do 19. veka kada su njegova dela postala centar pažnje zahvaljujući ponovnom interesovanju za firentinsku umetnost i kulturu.

Botičelijevska prozračna gracioznost kičice. Rađanje Venere

Botičelijev stil slikanja karakterisali su snažni, graciozni potezi četkicom i uzburkane linearne konture. Njegova tela su mršava, lišena su težine i mišićne snage. Čini se kao da lebde čak i kada dodiruju tlo. Lica su blaga i elegantna, jer je umetnik Botičeli težio da predstavi savršenstvo. Lepota njegovih likova je svevremena, i budi divljenje u svakoj novoj generaciji. Rano odstupivši od tradicionalnog predstavljanja svetih tema pod uticajem neoplatonizma(pokreta koji je veličao ideale antike), Botičeli se lišava sakralnih tema i svojim harmoničnim i prozračnim bojama slika poetične i alegorijske motive iz antike(poput slavnih dela Venera i Mars i Rođenje Venere), dok svoje sanjarsko raspoloženje izražava i u portretima poput Mladić s crvenom kapom. Alegorija proleća je prva slika gde Botticelli slika gracilne likove lepih, izduženih devojaka u idealizovanom ambijentu namerno izbegnutih dubina i plasticiteta svedenog na minimum. Na slici vlada nestvarno, idealizovano prikazivanje likova bez detalja, zanemarujući anatomiju potencirajući tako linearnost likova (Botticelli je pre svega bio crtač, boja ga je manje zanimala). Likovi su opet stavljeni u nestvarni pejzaž, potpuno osvetljen bez realnog izvora svetla. Ipak, njihova odeća je prepuna detalja i bogata naborima, potpuno lepršava; Botticelli je bio majstor u prikazivanju tkanina.

Šta razlikuje rad Sandra Botticellija od načina njegovih savremenika - majstora kvatrocentoa, i zaista slikara svih vremena i naroda? To je posebna melodična linija na svakoj njegovoj slici, izvanredan ritmički osećaj, izražen u najtananijim nijansama i u divnom skladu njegovog Proleća i Rođenja Venere. Boja Botticellija je muzikalna, u njoj je uvek jasan lajtmotiv dela. Malo ljudi u svetskom slikarstvu zvuči poput ove plastične linije, pokreta i uzbuđenja, duboko lirično, daleko od mitoloških ili drugih zapletnih shema. Sam umetnik je režiser i kompozitor svojih kreacija. Ne koristi složene kanone, jer njegove slike toliko uzbuđuju modernog gledaoca njegovom poezijom i dubinom pogleda na svet.

Botičelijeva slika Rođenje Venerino je u potpunosti u domenu pređašnjih; dakle sve je lepršavo, bez detalja u nadrealnom okruženju bez izvora svetla. Ali, središnji lik Venere postao je personifikacija ženske lepote i predloškom u prikazivanju ne samo Venere, nego svih lepih žena. Rođenje Venere je ikonografski motiv u likovnoj umetnosti koji postoji još od antičkih vremena i grčkog helenističkog slikara Apela (Rođenje Afrodite), preko rimskih slika u Pompejima i Herkulaneju, te ponovno u renesansi (Boticelli), klasicizmu i akademizmu. Prema antičkom mitu, boginja Venera je rođena iz morske pene kada su odrezane genitalije boga Cela bačene u more.

Rođenje Venere nesumnjivo je jedno od najpoznatijih svetskih umetničkih dela. Tema koja je inspirisala umetnika Botičelija potiče iz Ovidijevih Metamorfoza (znamenitog pesničkog speva, skupa mitova u 15 knjiga legendarnog rimskog poete Publija Ovidija Nazona), vrlo važnog opusa latinske književnosti. Venera je prikazana gola na na morskoj obali; na njoj su vetrovi koji joj nežno miluju kosu tušem ruža, a na desnoj strani je prikazana sluškinja (Hora) koja čeka da se boginja približi i prekrije odećom svoje sramežljivo telo. Livada je poprskana ljubičicama, simbolom skromnosti, ali se često koristi i za ljubavne napitke. Neoplatonsko filozofsko značenje Rođenja Venere je jasno: delo bi značilo rođenje ljubavi i duhovne lepote kao pokretačkih snaga života. Neoplatonizam(pokret pod čijim je snažnim uticajem Botičeli stvarao) je bio tok misli koji je pokušavao povezati grčko i rimsko kulturno nasleđe s hrišćanstvom. Botičelijevo Rođenje Venere nosi u sebi mnoštvo simbola: školjka, u kojoj se nalazi Venera, to je forma koja predstavlja žensku matericu. Potom vetar na levoj strani slike (figure koje smatraju i anđelima), u obliku figure muškaraca i žena simbolizuje jedinstvo telesnih i duhovnih ljubavi, ruže, kao simboli ljubavi, cveće boginje Venere, prema mitologiji, nastalo iz suza koje je prolila u žalosti nakon smrti svog ljubavnika Adonisa, kraljevska crvena odora kao simbol božanske moći koja daruje lepotu i recimo narandžino drvo – u gornjem desnom uglu, kao simbol večnog života.

Botticelli je bio jedan od najvećih pesnika crte i crteža. Vredno je spomenuti posebnu tehniku i fine materijale korištene za obavljanje posla. Rođenje Venere je prvi primer u Toskani slike na platnu. Štaviše, posebna upotreba skupog praha od alabastera, čineći boje još svetlijim i bezvremenijim, još je jedna karakteristika koja ovaj rad čini jedinstvenim u svetu likovne umetnosti. Iza tumačenja slike kao počasti klasičnoj književnosti, pomenutim Ovidijevim Metamorfozama, svakako možemo pročitati i Botičelijevu odu bogatoj firentinskoj porodici Mediči koja je naručila delo: početak vladavine ljubavi konačno dolazi u Firencu zahvaljujući Medičijima, njihovim diplomatskim veštinama i njihovoj ogromnoj potrebi za vrhunskim kulturnim dostignućima jedne čudesne, nadahnute epohe.

Neka od Botičelijevih najpoznatijih dela su: Rađanje Venere (Nascita di Venere), Proleće (Primavera), Tvrđava (La Fortezza), Bogorodica sa Hristom i anđelima (Madonna col Bambino e due angeli), Mladić sa medaljom Kozima Medičija (Ritratto d’uomo con medaglia di Cosimo il Vecchio), i tri freske u Sikstinskoj kapeli: Suđenje Mojsiju (Prove di Mose), Iskušenja Hristova (Tentazioni di Cristo) i Kažnjavanje pobunjenika (Punizione dei ribelli).